Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev təkcə siyasi, iqtisadi və sosial sahələrdə deyil, həm də mədəniyyət, təhsil və dil siyasətində böyük islahatlar həyata keçirmişdir. Onun dil siyasəti, milli kimliyin qorunması, ana dilinin inkişafı və dünya azərbaycanlıları arasında dil birliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə Azərbaycan dili dövlət siyasətinin əsas sütunlarından birinə çevrilmiş, müstəqil Azərbaycanın dil konsepsiyası formalaşdırılmışdır.
Bu məqalədə Heydər Əliyevin dil siyasətinin əsas istiqamətləri, bu sahədə atdığı konkret addımlar, qəbul edilən qərarlar və dil siyasətinin uzunmüddətli nəticələri geniş şəkildə təhlil olunacaqdır.
Azərbaycanın XX əsr tarixində baş verən böyük dəyişikliklər milli dil siyasətinə də öz təsirini göstərmişdir. Sovet dövründə rus dilinin dominantlığı şəraitində Azərbaycan dili ciddi təhlükələrlə qarşılaşırdı. Ana dilimizin statusu, istifadə imkanları məhdudlaşdırılır, gənc nəslin rus dilində təhsil alması təşviq olunurdu.
Bu vəziyyətin fonunda Heydər Əliyevin 1969-cu ildə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçilməsi ölkənin siyasi və ictimai həyatında yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. Onun təşəbbüsü ilə milli şüurun dirçəlişi, ana dilinə münasibətin dəyişməsi, milli mədəniyyətin və dilin qorunması istiqamətində mühüm addımlar atıldı.
Heydər Əliyev hələ sovet idarəçiliyi şəraitində belə milli dilin hüquqlarının qorunmasının vacibliyini anlayır və bu istiqamətdə incə və düşünülmüş siyasət yürüdürdü.
Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan dilinin rəsmi istifadəsinin genişləndirilməsi üçün mühüm addımlar atıldı. O, dövlət idarəçiliyində, təhsil sistemində, mədəniyyət müəssisələrində ana dilindən istifadənin artırılmasına xüsusi diqqət yetirirdi. 1978-ci ildə qəbul edilmiş yeni Azərbaycan SSR Konstitusiyasında (əsas qanunda) Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qeyd olunması məhz Heydər Əliyevin qətiyyətli mübarizəsi nəticəsində mümkün olmuşdur.
Bu, sovet dövrünün sərt ideoloji şəraitində milli dil üçün böyük uğur idi və Azərbaycanın gələcək müstəqillik mübarizəsində mühüm hüquqi əsaslardan birinə çevrildi.
Heydər Əliyev dövründə məktəblərdə, ali təhsil müəssisələrində Azərbaycan dilində tədrisin səviyyəsinin artırılmasına çalışılırdı. Eyni zamanda, Azərbaycan dilində yazan alimlərə, yazıçılara, mədəniyyət xadimlərinə dəstək göstərilirdi. Onun təşəbbüsü ilə Azərbaycan dilində dərsliklərin hazırlanmasına, elmi işlərin Azərbaycan dilində yazılmasına stimul verildi.
1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra dil siyasəti yeni mərhələyə qədəm qoydu. Müstəqilliyin ilk illərində yaşanan siyasi böhranlar səbəbindən dil siyasətində ardıcıl addımlar atmaq çətin idi. Lakin 1993-cü ildə Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə bu sahədə sistemli islahatlar başlandı.
1995-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi təsbit olundu. Konstitusiyanın 21-ci maddəsində qeyd olunurdu:
"Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan dövləti Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir."
Bu müddəa Azərbaycan dilinin rəsmi statusunun hüquqi cəhətdən tam təmin olunması demək idi.
Heydər Əliyev dövründə dil siyasətinin hüquqi bazasının gücləndirilməsi məqsədilə bir sıra fərman və qərarlar qəbul edildi:
- "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" fərman (2001)
- "Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında" fərman (2001)
(Bu fərmanla avqustun 1-i "Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü" elan edildi.)
Bu fərmanlar ana dilinin tətbiqinin genişləndirilməsi, cəmiyyətin bütün sahələrində dövlət dilindən istifadə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi məqsədi daşıyırdı.
Azərbaycanın müstəqillik yolunda qazandığı əsas nailiyyətlərdən biri də latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçid oldu. Bu prosesdə də Heydər Əliyevin tarixi rolu xüsusi qeyd olunmalıdır.
Əlifba dəyişdirilməsi sadəcə texniki məsələ deyildi. Bu, Azərbaycanın milli-mədəni kimliyinin bərpa olunması, sovet mirasından azad olunması və dünyaya inteqrasiyası üçün vacib bir addım idi. 2001-ci ilin avqustunda Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə tam şəkildə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçid başa çatdırıldı.
Əlifba dəyişikliyi müəyyən çətinliklərlə qarşılaşsa da, Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində bu proses mərhələli şəkildə və ağrısız həyata keçirildi. Təhsil sahəsində, çap mediasında, dövlət sənədlərində və gündəlik istifadədə yeni əlifbaya keçid təmin olundu.
Heydər Əliyev dünya azərbaycanlılarının birlik və həmrəyliyinin vacibliyini daim vurğulayırdı. O, müxtəlif ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların öz ana dilinə bağlılığını saxlamağın milli şüurun qorunmasında həlledici rol oynadığını qeyd edirdi.
2001-ci ildə Bakıda keçirilən Dünya Azərbaycanlılarının Birinci Qurultayı Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə baş tutdu. Qurultayda dünya azərbaycanlılarına ana dilini qorumaq və inkişaf etdirmək çağırışı edildi.
Heydər Əliyevin dövründə diaspor təşkilatları vasitəsilə xaricdə yaşayan azərbaycanlılar arasında ana dilinin öyrədilməsi, təbliği və təşviqi sahəsində mühüm addımlar atıldı. Xaricdə Azərbaycan məktəblərinin açılması, mədəni tədbirlərin təşkili bu siyasətin tərkib hissəsi idi.
Heydər Əliyevin dil siyasəti aşağıdakı əsas strateji prinsiplərə söykənirdi:
- Milli kimliyin qorunması və inkişafı: Ana dilinin qorunması milli varlığın əsas şərti kimi qəbul edilirdi.
- Hüquqi baza: Ana dilinin statusu və tətbiqi hüquqi sənədlərlə təsbit olunurdu.
- Təhsil və maarifləndirmə: Təhsil sahəsində Azərbaycan dilində təhsilin inkişaf etdirilməsi prioritet idi.
- Dünya azərbaycanlıları ilə dil birliyi: Ana dili əsasında dünya azərbaycanlılarının mədəni inteqrasiyası təmin olunurdu.
- Müasirlik və qloballaşma: Azərbaycan dili müasir dünya tələblərinə uyğun inkişaf etdirilirdi.
Heydər Əliyevin dil siyasəti Azərbaycan xalqının milli-mədəni kimliyinin qorunmasına və inkişafına xidmət edən, uzunmüddətli və strateji xarakter daşıyan bir siyasət olmuşdur. Onun həyata keçirdiyi dil siyasəti nəticəsində Azərbaycan dili müstəqil dövlətimizin rəmzinə çevrildi, dünya azərbaycanlılarını birləşdirən ortaq dəyərlərdən biri oldu.
Heydər Əliyev deyirdi:
"Azərbaycan dili bizim milli sərvətimizdir. Biz bu dili göz bəbəyimiz kimi qoruyub inkişaf etdirməliyik."
Bu fikir onun dil siyasətinin fəlsəfəsini mükəmməl ifadə edir. Bu gün Azərbaycan dili öz qüdrəti və imkanları ilə dünyada tanınır və sevilirsə, bunda Heydər Əliyevin müstəsna xidmətləri danılmazdır.
Davamı var…
Pərvanə Mirzə qızı İmamquliyeva
Gəncə şəhər 13 saylı körpələr evi-uşaq bağçasının müdiri
“El Gücü” QHT təşkilatının qərb zonası üzrə Qadınlar Şurasının sədri,
Gəncə şəhər GDRTİ-nin MTM üzrə YAP-nın sədri,
"Fövqəlbəşər, Fenomenal, Dahi" kitabının həmmüəlliflərindən biri
