“Korrupsiya cinayətində təkcə həmin icra qurumları yox, dövlətin nəzarətedici qurumları da məsuliyyət daşımalıdır”
Azad edilmiş torpaqlarımızda böyük yenidənqurma işlərinin başlanması ərəfəsində Cəlilabad rayonunun icra başçısının korrupsiya ittihamı ilə vəzifədən azad edilməsi hələ də ölkədə bu problemin aktual olmasından xəbər verir. "Konstitusiya" Araşdırmalar Fondunun prezidenti Əliməmməd Nuriyev “Yeni Müsavat”a müsahibəsində korrupsiyanın kökünü kəsməyin və dövlət qurumlarının fəaliyyətinə nəzarətin effektiv yollarından danışıb.- Postmüharibə və bərpa dövründə dövlət büdcəsini korrupsiyadan necə qoruya bilərik? Hansı islahatlara ehtiyac var?
- Həqiqətən yeni bir dönəm başlayır və bu yeni dönəmin yeni çağırışları var. 2018-ci ildə prezident İlham Əliyev parlamentdə çıxışında bildirmişdi ki, idarəetmənin daha da təkmilləşdirilməsi üçün bütün istiqamətlərdə islahatlar davam etdirilməlidir. Xüsusən də idarəetmədə struktur və sistem dəyişikliklərinin baş verməsinin vacibliyini qeyd etdi. Eyni zamanda siyasi sistemdə dəyişikliklərin baş verəcəyini anons etdi. Bundan dərhal sonra prezident adminstrasiyasında ciddi dəyişikliklər baş verdi. Siyasi partiyalar və qanunvericilik hakimiyyəti ilə əlaqələr şöbəsi yaradıdı. Siyasi partiyalarla böyük bir dialoq başlandı və indi də davam etməkdədir. Yeni siyasi partiyalar qeydə alındı. İdarəetmədə yeniliklər baş verdi, növbədənkənar parlament seçkiləri oldu. Əsas məqamlardan biri də korrupsiyaya qarşı mübarizədə ixtisaslaşmış qurumlarda baş verən dəyişikliklər oldu. Baş Prokurorluqda yenilik oldu, eyni zamanda Korrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsinin tərkibi yeniləndi. Bundan sonra korrupsiyaya qarşı mübarizə milli fəaliyyət planının konturları açıqlandı. Burada innovasiyaların tətbiqi, yeni alətlərdən istifadə, ictimai iştirakçılığın genişləndirilməsi, qərarların qəbul edilməsinin daha şəffaf aparılması, vətəndaş cəmiyyəti ilə əlaqələrin daha da dərinləşdirilməsi və sair nəzərdə tutulurdu.
- Əliməmməd bəy, bu istiqamətdə həm də əməli işlər, hüquqi tədbirlər görüldü, həbslər oldu. Lakin bu, korrupsiyanın kökünü kəsməkdə yetərli olmadı...
- Həbslər, vəzifədən kənarlaşdırmalar bir daha onu göstərdi ki, ölkədə siyasi iradə var. Ötən il ərzində korrupsiya cinayətinə yol vermiş bir çox vəzifəli şəxslər həbs edildi. İcra hakimiyyəti başçıları vəzifədən çıxarıldı, həbs edildi. Nazir və nazir müavinlərinin, idarə rəislərinin vəzifədən çıxarılması, həbs edilməsi baş verdi. Bu onu göstərir ki, korrupsiyaya qarşı mübarizə iki istiqamətdə gedir. Həm institutsional dəyişikliklərin baş verməsi, korrupsiyaya şərait yaradan amillərin aradan qaldırılması, həm də bu cinayətlərə yol verənlərin cəzalandırılması. Korrupsiyaya qarşı mübarizəni effektiv etmək üçün həm preventiv üsullardan istifadə etmək, önləyici tədbirlər, sistem dəyişiklikləri həyata keçirilməlidir, həm də korrupsionerlərin həbsi vacibdir.
Burada mühüm mesajlardan biri də o oldu ki, hər hansı toxunulmaz şəxs yoxdur. İndi dövlət məmuru vətəndaşın xidmətçisi olmalıdır. Ölkə başçısı da dedi ki, mən vətəndaşın bir nömrəli xidmətçisiyəm. Kadrların dəyişməsi, təmiz insanların vəzifəyə gətirilməsi önəmlidir. Ancaq bununla bərabər, sistem dəyişiklikləri də baş verməlidir. Korrupsiyaya aparan səbəblər, niyə bu hallar artır, genişlənir, niyə icra hakimiyyəti institutunda bu qədər dərindir? Deməli, idarəetmə formasının dəyişdirilməsinə ehtiyac var.
- Bölgələrdə yerli idarəetmənin hansı formada dəyişdirilməsini təklif edirsiniz? İcra hakimiyyəti institutu ləğv edilməlidirmi?
- Bəlkə idarəetmə ilə bağlı yeni prinsiplər gətirilməlidir, idarəetmə forması dəyişilməlidir. Yerli idarəetmə bələdiyyələrə verilməlidir, regional idarəetmə mərhələsinə keçid baş tutmalıdır. İcraedici qurumu regional səviyyəyə qaldırmaq lazımdır. Bu həm dövlətin xərclərinin azalmasına, həm də idarəetmədə çevikliyə gətirib çıxara bilər. Bu kimi dəyişikliklərə ehtiyac var.
İqtisadiyyatda gedən dəyişikliklər də bu mənada önəmlidir. Son illər iqtisadiyyatda ciddi dəyişikliklər gedir, strateji yol xəritələri qəbul olunur.
Amma eyni zamanda monopoliya yenə qalmaqdadır. Məmur monopoliyasının qarşısını almaq üçün Rəqabət Məcəlləsi mütləq qəbul edilməlidir. Bu, qəbul olunmayanda bazardakı oyunçuların davranışları hüquqi müstəvidə öz qiymətini tapmır. Yenə də məmur kapitalizmi davam edir. Məmurların gəlir və xərc bəyannaməsi ilə bağlı qanun qəbul olunmalıdır, onların vəzifə dövründə xaricdə əmlak sahibi olmaq, xarici banklara vəsait yerləşdirmək hüququ ləğv edilməlidir. Kölgə iqtisadiyyatının məhdudlaşdırılması istiqamətində müəyyən uğurlar var. Ancaq buna təsir edən amillər daha da dərinləşdirilməlidir.
Maliyyə amnistiyası ilə bağlı qanunun qəbul olunmasına da ehtiyac var. Xüsusən hazırkı şəraitdə daha aktual məsələdir. Müharibəni qələbə ilə başa vurduq, torpaqlarımız tam azad edildi, indi o ərazilərin bərpasına ehtiyac var. Bunun üçün ciddi məbləğdə maliyyə resurslarının cəlb edilməsinə ehtiyac var. Bu mənbələrdən biri də maliyyə və əmlak amnistiyası ola bilər. Nəticədə həm vəsaitlərin ölkədən çıxarılmasının qarşısı alınar, həm də xaricdə bizim vətəndaşlarımıza, məmurlarımıza, iş adamlarına məxsus kapital ölkəyə gətirilər. Leqal sahibkarların sayı artar.
Kapital daha rahat nəfəs alar, kapital sahibləri artıq vəsaitlərini təhlükədə hiss etməyəcəklər. Bu vəsaitlər işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpasına, orada aqrar sənaye, turizm sənayesi, mədən sənayesi ilə bağlı sahələrə yatırıla bilər.
- Sizin vətəndaş cəmiyyəti olaraq, dövlət qurumlarının fəaliyyəti ilə bağlı bir çox monitorinqləriniz olub. Ən çox yeyinti hansı sahələrdədir?
- Əsasən satınalmalara nəzarət gücləndirilməlidir. Dövlət satınalmaları ilə bağlı qanunun tamamilə dəyişdirilməsinə ehtiyac var. Satınalmalar dövlət büdcəsindən xərcləmələrin əsas hissəsini təşkil edən geniş bir sahədir. Hər il 4 milyarddan 6 milyard manata qədər vəsait satınalmalara gedir. Şəffaflıq Azərbaycan Təşkilatının apardığı tədqiqatlardan da bəlli oldu ki, dövlət satınalmalarında şəffaflıqla bağlı, hesabatlılıqla bağlı çox ciddi problemlər var. Dövlət satınalmaları kimlərlə həyata keçirilməlidir, müqavilələr kimlərlə bağlanmalıdır, öhdəliklərin şişirdilməsi, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi ilə bağlı məsələlərə diqqət artmalıdır. Elektron satınalmalarla bağlı məhdudiyyət var. 3 milyon dollardan artıq satınalmanın elektron keçirilməməsi ilə bağlı qadağa var. Qanunvericilikdə dəyişiklik olmalıdır, biz bu barədə təklif vermişdik. İqtisadiyyat Nazirliyi bizim təkliflərimizi də nəzərə almaqla yeni qanun layihəsi hazırlayıb ki, bu da hüquqi bazanın yaranmasına gətirib çıxaracaq. Nəticədə satınalmalarla bağlı neqativ halların qarşısı müəyyən qədər alına bilər.
- Qeyd etdiyiniz məsələ Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonların bərpası prosesində də çox əhəmiyyətlidir. Böyük məbləğdə dövlət vəsaitlərinin qısa müddətdə korrupsiya qurbanı olmaması üçün nə təklif edirsiniz?
- 10 milyarddan artıq vəsaitin bərpa prosesinə cəlb edilməsi gözlənilir. Bu, nəhəng bir rəqəmdir. Elə burada ictimai nəzarətin gücləndirilməsinə ehtiyac var. Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitin xərclənməsi, şirkətlərin həmin prosesə cəlb edilməsi nə dərəcədə şəffaf olacaq. Bu regionların yenidən qurulması ilə bağlı bütün məlumatlar ayrıca bir saytda dərc olunmalıdır, nə qədər satınalma həyata keçirilib, hansı şirkətlər tərəfindən həyata keçirilib, bütün məlumatlar tam şəffaf olmalıdır. Həm vətəndaşlarımız görülən işlər, xərclənən vəsaitlərlə tanış olsun, həm də vətəndaş cəmiyyəti müstəqil monitorinq sistemi yarada bilsin, qiymətləndirmə apara bilsin. Vətəndaş cəmiyyəti də korrupsiyaya qarşı mübarizədə dövlətin əsas portnyorudur, həm də fərdi marağı olmayan partnyorudur.
- Hazırda bunun üçün vətəndaş cəmiyyətinin yetərincə imkanları varmı?
- Əlbəttə, çatışmazlıqlar var və bunun üçün vətəndaş cəmiyyəti ilə bağlı mühit də dəyişməlidir. İctimai nəzarəti həyata keçirə bilmək üçün vətəndaş cəmiyyətinin resurslara çıxış imkanları olmalıdır. Bizim maliyyə mənbələri yetərli deyil, azdır. Vətəndaş cəmiyyətinə ayrılan vəsaitlər il ərzində 15-18 milyon manat civarında olur. Ancaq vətəndaş cəmiyyətinin ehtiyacları ümumilikdə 100 milyona yaxındır. Xarici maliyyə resurslarına çıxış imkanları məhduddur. Qrant haqqında dəyişikliklər edilməklə buna imkan yaradılmalıdır. Vətəndaş cəmiyyəti azad olunan torpaqlara yeni infrastruktur layihələri gətirə bilər. Halbuki beynəlxalq qurumlardan maliyyə mənbələrinin buraya cəlb edilməsi gələcəkdə həmin vəsaitlərin ödənilməsi ilə bağlı dövlətə problemlər yarada bilər. Humanitar layihələr çərçivəsində bir çox infrastruktur işlərini vətəndaş cəmiyyəti vasitəsilə həyata keçirmək olar. Yaponiya səfirliyi su layihələri, yol layihələri həyata keçirir, səhiyyə müəssisələrinin tikilməsini həyata keçirir. USAİD-in kənd təsərrüfatı layihələri var. Onları azad olunmuş torpaqlara cəlb etmək olar. Həmçinin səhiyyə və təhsil ocaqlarının tikintisinə cəlb etmək olar.
Mədəni abidələrin bərpası, ekoloji tarazlığın qorunması, yeni meşələrin salınması prosesinə cəlb etmək olar. Bu istiqamətlərdə dəyişikliklər də korrpusiyaya qarşı mübarizənin effektivliyini artıra bilər.
Korrupsiya cinayətində təkcə icra qurumları yox, dövlətin nəzarətedici qurumları da məsuliyyət daşımalıdır. İcra baçısı korrupsiyaya görə həbs olunursa, deməli, nəzarət mexanizmi yaxşı həyata keçirilə bilmir. Ona görə ictimai şuraların yaradılması, ictimai iştirakçılığın bərpa edilməsi, qərar qəbul etmə prosesində vətəndaşların iştirakı çox vacib məsələdir. Bu, həm qərarların keyfiyyətinin artmasına, həm də effektiv icra edilməsinə gətirib çıxara bilər. Bu gün bizim bir çox məmurlar hesab edir ki, qərarları yalnız özləri verməlidirlər, özləri nəticə çıxarıb həll etməlidirlər.
Kabinetdə qəbul edilən qərarların ömrü kabinetdən çıxana qədərdir, ondan sonra bitir. Sovet dövründə ölkədə bir rüşvət-korrupsiya vərdişi formalaşmışdı. İndi ən vacib məsələ anti-korrupsiya vərdişlərinin yaradılmasıdır. Bu proseslərin gücləndirilməsinə, ictimaiyyətdə anti-korrupsiya dünyagörüşünün yaradılmasına ehtiyac var.
Nərgiz LİFTİYEVA,
